Lạm dụng ma túy là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa lạm dụng ma túy

Lạm dụng ma túy là hành vi sử dụng một hoặc nhiều loại chất gây nghiện với mục đích vượt ngoài chỉ định y khoa, thường xuyên và kéo dài, dẫn đến hậu quả tiêu cực về sức khỏe thể chất, tâm thần, quan hệ xã hội và năng lực lao động. Tình trạng này được phân loại trong hệ thống chẩn đoán DSM-5 của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ dưới nhóm rối loạn sử dụng chất (Substance Use Disorder - SUD).

Lạm dụng ma túy không đồng nghĩa với nghiện, nhưng là giai đoạn nguy hiểm vì làm tăng nguy cơ lệ thuộc. Các chất gây nghiện có thể hợp pháp (rượu, thuốc kê đơn) hoặc bất hợp pháp (heroin, cocaine), và tất cả đều có thể bị lạm dụng. Điều đáng chú ý là ranh giới giữa sử dụng hợp lý và lạm dụng thường không rõ ràng, đặc biệt với các thuốc giảm đau opioid, thuốc ngủ và thuốc an thần.

Việc xác định lạm dụng dựa trên các tiêu chí cụ thể như: sử dụng không đúng cách, không đúng liều; tiếp tục sử dụng bất chấp hậu quả tiêu cực; và không kiểm soát được tần suất hoặc lượng chất sử dụng. Những hành vi này đều dẫn đến mất cân bằng hóa học trong não và tổn thương chức năng điều tiết cảm xúc, hành vi và trí nhớ.

Phân biệt giữa sử dụng, lạm dụng và nghiện

Ba khái niệm "sử dụng", "lạm dụng" và "nghiện" phản ánh các mức độ khác nhau trong quá trình tương tác với chất gây nghiện. "Sử dụng" là hành vi dùng chất một cách có kiểm soát, không nhất thiết dẫn đến rối loạn. "Lạm dụng" là khi việc dùng chất trở thành thói quen xấu, gây ảnh hưởng đến cuộc sống hằng ngày. "Nghiện" là mức độ nghiêm trọng nhất, đặc trưng bởi lệ thuộc thể chất và tâm lý, biểu hiện qua các cơn thèm thuốc, hội chứng cai, và hành vi cưỡng chế.

Bảng sau đây tóm tắt sự khác biệt giữa ba trạng thái này:

Mức độ	Đặc điểm	Tác động
Sử dụng	Không thường xuyên, kiểm soát được liều lượng	Tác động thấp, không gây lệ thuộc
Lạm dụng	Sử dụng sai mục đích hoặc liều lượng	Gây rối loạn tâm thần, xã hội, tăng nguy cơ nghiện
Nghiện	Mất kiểm soát, cần chất để duy trì chức năng	Lệ thuộc thể chất, thay đổi cấu trúc não

Sự phân biệt rõ ràng các mức độ này là cơ sở để thiết kế phương pháp điều trị phù hợp. Trong thực tế lâm sàng, nhiều người chuyển nhanh từ sử dụng sang nghiện mà không ý thức được sự thay đổi này, đặc biệt với các chất có khả năng tạo lệ thuộc cao như fentanyl, methamphetamine hoặc thuốc ngủ benzodiazepine.

Các loại ma túy thường bị lạm dụng

Các chất bị lạm dụng được phân chia thành nhiều nhóm dựa trên tác động sinh học. Mỗi nhóm có cơ chế riêng nhưng đều ảnh hưởng đến não bộ và hành vi. Nhóm phổ biến gồm:

• Chất kích thích: cocaine, amphetamine, methamphetamine – làm tăng hoạt động thần kinh, gây hưng phấn, mất ngủ, tăng nhịp tim.
• Chất ức chế: heroin, morphine, thuốc an thần, rượu – gây ức chế hệ thần kinh trung ương, dẫn đến buồn ngủ, chậm phản xạ, nguy cơ ngưng thở.
• Chất gây ảo giác: LSD, ketamine, psilocybin – gây thay đổi nhận thức, ảo giác thị giác và thính giác.
• Chất hợp pháp bị lạm dụng: rượu, thuốc lá, thuốc giảm đau opioid (oxycontin, hydrocodone), thuốc ngủ (diazepam, zolpidem).

Theo CDC, các thuốc giảm đau opioid kê đơn là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến lạm dụng thuốc ở Bắc Mỹ, chiếm hơn 75% số ca tử vong do dùng quá liều tại Hoa Kỳ vào năm 2022.

Sự phổ biến của các chất này thay đổi theo vùng lãnh thổ và thời gian. Ví dụ, tại Đông Nam Á, methamphetamine dạng đá ("ice") đang trở thành vấn nạn lớn, trong khi tại châu Âu, ketamine và MDMA đang gia tăng trong giới trẻ.

Cơ chế tác động của ma túy lên não bộ

Ma túy ảnh hưởng đến não bằng cách làm gián đoạn hoạt động bình thường của hệ thống truyền dẫn thần kinh. Đặc biệt, chúng ảnh hưởng mạnh mẽ đến vùng não điều khiển phần thưởng – hệ dopaminergic – gồm vùng ventral tegmental area (VTA), nucleus accumbens và vỏ não trước trán (prefrontal cortex).

Sự tăng đột ngột của dopamine trong nucleus accumbens tạo cảm giác khoái lạc, còn gọi là "high". Phương trình đơn giản biểu diễn mức độ phần thưởng:

$Reward = Baseline + \Delta Dopamine$

Theo thời gian, cơ thể giảm số lượng thụ thể dopamine để tự điều chỉnh, dẫn đến giảm nhạy cảm và người dùng phải tăng liều để đạt cùng hiệu ứng – gọi là "dung nạp" (tolerance). Khi ngưng sử dụng, người dùng có thể gặp hội chứng cai như run rẩy, mất ngủ, lo âu, thậm chí co giật.

Sự thay đổi trong cấu trúc và chức năng não bộ do ma túy thường không thể đảo ngược hoàn toàn. Điều này lý giải tại sao nghiện được xem là một bệnh mãn tính về thần kinh, cần điều trị lâu dài và theo dõi chặt chẽ.

Triệu chứng và hậu quả của lạm dụng ma túy

Lạm dụng ma túy gây ra loạt triệu chứng đa dạng, có thể được chia thành ba nhóm chính: thể chất, tâm thần và hành vi. Về thể chất, người dùng thường gặp mất ngủ, sút cân, run tay, rối loạn tiêu hóa, thay đổi nhịp tim, hoặc co giật. Với chất kích thích, có thể thấy tăng huyết áp, giãn đồng tử và bồn chồn quá mức. Với chất ức chế, biểu hiện thường là buồn ngủ, nói chậm, phản xạ kém.

Rối loạn tâm thần đi kèm có thể bao gồm lo âu, trầm cảm, hoang tưởng, ảo giác hoặc các giai đoạn hưng cảm. Tình trạng này không chỉ xuất hiện trong lúc dùng chất mà còn kéo dài sau đó, đặc biệt khi não bộ đã thay đổi cơ cấu do sử dụng lâu dài. Một số chất như methamphetamine và LSD có thể gây rối loạn tâm thần dai dẳng không hồi phục.

Hành vi người lạm dụng thường trở nên bí mật, nói dối, trốn tránh, giảm tương tác xã hội, bỏ bê học tập hoặc công việc, dễ nổi nóng và có hành vi nguy hiểm như lái xe trong khi dùng chất. Khi tình trạng nặng hơn, người nghiện có thể bỏ nhà, đánh cắp tài sản, buôn bán ma túy để duy trì thói quen sử dụng.

• Rối loạn trí nhớ, khả năng tập trung giảm sút
• Nguy cơ nhiễm HIV, viêm gan C qua tiêm chích
• Biến chứng tim mạch (đột quỵ, nhồi máu cơ tim)
• Tử vong do quá liều, đặc biệt với fentanyl

Yếu tố nguy cơ dẫn đến lạm dụng

Không có nguyên nhân đơn độc gây ra hành vi lạm dụng, mà là sự tương tác phức tạp giữa yếu tố di truyền, môi trường và tâm lý cá nhân. Những người có tiền sử gia đình nghiện chất, đặc biệt là cha mẹ hoặc anh chị em ruột, có nguy cơ cao gấp 2–3 lần so với nhóm đối chứng. Các gen liên quan đến dopamin (như DRD2, DAT1) được xác định là có liên hệ với rối loạn sử dụng chất.

Về mặt tâm lý, rối loạn lo âu, trầm cảm, PTSD hoặc rối loạn hành vi thường đi kèm với lạm dụng ma túy, tạo thành vòng xoáy bệnh lý hai chiều. Người bệnh tìm đến chất để giảm đau tâm lý, nhưng về lâu dài, chất lại làm rối loạn tâm thần nặng hơn. Điều này khiến điều trị lạm dụng chất phải phối hợp với điều trị rối loạn đồng mắc.

Yếu tố xã hội cũng đóng vai trò then chốt:

• Thiếu hỗ trợ từ gia đình, bạo hành trong gia đình
• Áp lực đồng trang lứa, đặc biệt trong giai đoạn vị thành niên
• Môi trường sống có tỉ lệ tội phạm, dễ tiếp cận ma túy
• Thất nghiệp, nghèo đói và thiếu tiếp cận giáo dục

Thực trạng toàn cầu và số liệu thống kê

Lạm dụng ma túy đang là vấn đề y tế công cộng toàn cầu. Theo UNODC World Drug Report 2023, khoảng 296 triệu người trên thế giới đã sử dụng ít nhất một loại chất gây nghiện trong năm 2021, tăng 23% so với một thập kỷ trước. Trong đó, hơn 39 triệu người được ước tính đang bị rối loạn sử dụng chất nghiêm trọng.

Riêng opioid đã gây ra hơn 100.000 ca tử vong tại Hoa Kỳ trong năm 2022, theo CDC. Tại Đông Nam Á, methamphetamine dạng viên và đá đang chiếm lĩnh thị trường, với lượng thu giữ kỷ lục ở Myanmar, Thái Lan và Lào.

Chất gây nghiện	Số người sử dụng toàn cầu (triệu)	Số người nghiện (triệu)
Cần sa	219	~30
Opioid (bao gồm heroin)	60	18
Amphetamine-type stimulants	34	8
Cocaine	22	5

Hệ quả xã hội và kinh tế

Lạm dụng ma túy không chỉ là gánh nặng y tế mà còn là gánh nặng kinh tế và an ninh xã hội. Theo NIDA, thiệt hại hàng năm do ma túy tại Hoa Kỳ lên đến hơn 740 tỷ USD, bao gồm chi phí y tế, mất năng suất lao động, và chi phí tư pháp hình sự.

Ma túy là nguyên nhân gián tiếp hoặc trực tiếp của nhiều loại tội phạm như trộm cắp, bạo lực gia đình, buôn người, và giết người. Ngoài ra, sự kỳ thị và phân biệt đối xử khiến người lạm dụng khó tiếp cận điều trị, góp phần duy trì vòng xoáy tái nghiện – tái phạm – tái nghèo.

Tại nhiều quốc gia, ngân sách phòng chống ma túy thường chi nhiều hơn cho trừng phạt thay vì phục hồi. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã chứng minh rằng đầu tư vào trị liệu và tái hòa nhập xã hội hiệu quả hơn cả về mặt kinh tế lẫn nhân đạo.

Chiến lược điều trị và phòng ngừa

Lạm dụng ma túy là một bệnh mãn tính có thể điều trị được, nhưng cần sự kết hợp giữa thuốc, tâm lý trị liệu và hỗ trợ xã hội. Các loại thuốc điều trị phổ biến gồm methadone, buprenorphine (cho opioid), naltrexone (giảm thèm thuốc), acamprosate (cho rượu), và các thuốc hỗ trợ cai nghiện nicotine.

Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT), trị liệu nhóm (12 bước), và trị liệu gia đình đều cho thấy hiệu quả trong phục hồi. Ngoài ra, hỗ trợ xã hội như tạo việc làm, nhà ở ổn định, và hệ thống hỗ trợ đồng đẳng (peer support) giúp giảm tỷ lệ tái nghiện.

Phòng ngừa cần bắt đầu sớm, đặc biệt ở nhóm học sinh – sinh viên. Một số biện pháp hiệu quả gồm:

1. Chương trình giáo dục sức khỏe tâm thần và phòng chống chất gây nghiện trong trường học
2. Đào tạo kỹ năng sống, kỹ năng từ chối và ứng phó với áp lực
3. Chính sách kiểm soát kê đơn chặt chẽ hơn với thuốc giảm đau opioid
4. Triển khai các chương trình giảm hại như cung cấp naloxone, kim tiêm sạch

Tài liệu tham khảo

1. American Psychiatric Association. (2013). DSM-5 Diagnostic Criteria. Retrieved from https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm
2. UNODC. (2023). World Drug Report 2023. Retrieved from https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/world-drug-report-2023.html
3. CDC. (2023). Drug Overdose Deaths. Retrieved from https://www.cdc.gov/drugoverdose/deaths/index.html
4. NIDA. (2021). Economic Costs of Drug Abuse. Retrieved from https://nida.nih.gov/publications/research-reports/economic-costs-drug-abuse
5. NIDA. (2022). Treatment Approaches for Drug Addiction. Retrieved from https://nida.nih.gov/publications/treatment-approaches-drug-addiction